والدین و مربیان مهد کودک، کودکانی را که بسیار سرزنده و پرتحرک‌اند، بی‌قرار می‌نامند؛ بزرگ ترها معمولا وقتی رفتارهایی حاکی از بی‌قراری، بی‌توجهی، پرفعالیتی، حرکات ناگهانی، عصبانیت و حواسپرتی در کودک می‌بینند، بدون این که میان اینها تفاوتی قائل شوند همه را در یک مقوله می‌گنجانند. والدین در کاربرد دو اصطلاح پرجنب و جوش و بی‌قراری غالبا دچار سردرگمی می‌شوند. از این رو لازم است تفاوت میان این دو مشخص شود. ویژگی‌های زیر در کودکان بیش فعال قابل مشاهده است:

1) به نظر می رسد هیچ توجهی به صحبت های طرف مقابل ندارند.

2) در اتمام کارها حتی کارهایی که خودش هم دوست دارد، مشکل دارد و آن ها را نیمه کاره رها می کند .

3)  احتمال ابتلا به اختلالات زبان وگفتار وشنوایی وجود دارد.

4) ناتوانی در طبقه بندی وسازمان دادن برنامه ها وامور

5) عدم تمایل به انجام کارهایی که نیازمند فعالیت فکری وتمرکزند .

6) داشتن رفتار تکانشگری

7) ناتوانی در انجام بازی های آرام

8) دائماً می خواهد جلب توجه کند

9) بی صبری

10) داشتن رفتار پرخاشگرانه

11) خواب ناآرام

12) انجام کارهای خطرناک بدون آن که به پیامد های آن فکر کنند

13) مشکل خام حرکتی ( دست وپا چلفتی)

14) رفتارهای آزارشی

15) خود آزاری، کندن مو و پوست خود

16) معمولاً برخوردار از هوش بهر طبیعی

17) تصادف کردن به میزان بیشتر از دیگران

18) داشتن عزّت نفس پایین و بسرعت احساس ناکامی کردن

19) اغلب دست و پاهایش بی‌قرار است یا روی صندلی خود آرام ندارد.

20) از آرام نشستن در یکجا یا روی صندلی برای مدتی حتی کوتاه ناتوان است.

21) حوصله تحمل دیگران یا رعایت نوبت را ندارد و خیلی ناشکیب است.

22) بیشتر در حال حرکت است و آرامش روانی ـ عضلانی ندارد.

23) خیلی حرف می‌زند و پیش از این که پرسش‌ تمام شود، پاسخ می‌دهد.

24) محرک‌های محیطی به آسانی حواس او را پرت می‌کنند.

25) در انجام دستورالعمل صادر شده از جانب دیگران بسیار ناتوان است و بیشتر کارها را نیمه‌تمام رها می‌کند.

26) در بازی‌ها یا انجام تکالیف نیز نمی‌تواند برای مدت طولانی تمرکز داشته باشد و از پرداختن به فعالیت‌های ذهنی عموما گریزان است.

27) اغلب از یک مشغله تمام نشده به سوی فعالیت دیگری کشیده می‌شود.

28) نمی‌تواند با آرامش بازی کند یا به تماشای برنامه تلویزیونی مورد علاقه‌اش بنشیند.

29) بیشتر حرف دیگران را قطع یا در آن مداخله می‌کند.

30) به نظر می‌رسد به آنچه به او گفته می‌شود، توجهی ندارد.

31) وسایل خودش را گم می‌کند.

32) به ظاهر فرد فراموشکاری به نظر می‌رسد و حواسش اصلا جمع نیست.

اما پرجنب و جوشی عبارت است از فعالیت بدنی زیاد، حرکاتش ناگهانی است و به دشواری می‌تواند مدتی سر جایش بنشیند. این کودکان با آن که پرتحرک‌اند، ولی وقتی توجه شان به چیزی جلب می‌شود می‌توانند حواسشان را متمرکز کنند. برای تشخیص باید قبل از هفت سالگی ، حداقل شش ماه نشانه ها تداوم داشته باشند ودر دو محیط خانه ومدرسه دیده شود ودر عملکرد اجتماعی وتحصیل اختلال ایجاد کند.

نکات مهم در مورد بیش فعالی

بیش فعالی، شایع ترین اختلال روانپزشکی کودکان است و در پسران دو تا سه برابر بیشتر از دختران دیده می شود و تا جوانی و بزرگسالی تداوم می یابد. چنانچه کمبود توجه – بیش فعالی درمان نشود به احتمال زیاد مشکلاتی در مدرسه در پی خواهد داشت.

بیش فعالی می تواند به گونه ای اختلال ارثی باشد و اغلب همراه با دیگر اختلالات روی می دهد. رایج ترین آن ها اختلال یادگیری و اختلال رفتاری است مانند اختلال نافرمانی تقابلی و اختلال سلوک. به دو علت تشخیص و درمان سریع این اختلال مهم است.

نخست، درمان به کسی که اکنون در سن کودکی است کمک بیشتری می کند. اگر کودک دروس خود را هر چه آسان تر در مدرسه فرا گیرد، به او کمک می شود از ناراحتی و اضطراب وفشارهای روحی ناشی از مشکلات آموزشی دور بوده واز مورد تنفر بودن دیگر کودکان و درگیری با پدر ومادر در امان باشد.

دوم، درمان زودتر می تواند خطر مشکلات رفتاری بیش فعالی کودکان را که به احتمال زیاد تا بزرگسالی تداوم دارد، کاهش دهد.

تشخیص بیش فعالی در کودکان با مصاحبه از مادر وپدر یا دیگر افرادی که در پرورش کودک سهیم هستند، آموزگار و مقیاس های سنجش ( که در توصیف وجود وشدت نشانه ها به کار می رود) صورت می گیرد. هیچ گونه آزمایش ویژه روان شناسی یا آزمایشگاهی برای تعیین این مشکل وجود ندارد.

علت اصلی این اختلال هنوز به طور قطع مشخص نیست اما در هر حال عواملی همچون آسیب‌های جزئی وارده به مغز و سیستم عصبی، ضربات وارده به مغز کودک در دوران بارداری و مراحل اولیه رشد عفونت در سیستم عصبی، مسمومیت‌های شیمیایی و غذایی، اضطراب‌ها و فشارهای روانی و سختگیری‌های مفرط والدین و تنبیه‌های بدنی ممکن است زمینه‌ساز پدید آمدن فزون‌کنشی باشد. برای درمان این اختلال باید کوشید علت اصلی تا آنجا که ممکن است روشن شود. دارودرمانی، رفتاردرمانی و روان‌درمانی از راه‌های درمان است که باید زیر نظر متخصص انجام شود.

در ضمن مهارت در رفتار با کودک نیز می‌تواند کمک کند. والدین باید برای رفتار کودک حد و مرزی قائل شوند که کاملا بی‌ابهام باشد و در رعایت این حد و مرز ثابت‌قدم و جدی باشند. محدودیت‌های کودک باید مشخص و روشن باشد و همراه با آن کودک تشویق شود. بالا بردن دامنه تمرکز و توجه کودک به وسیله سرنخ‌ها، با صدای بلند با کودک حرف زدن و چند بار تکرار کردن و برنامه‌ریزی روزانه نیز کمک‌کننده هستند.