انسان، طبعاً اجتماعی و به اصطلاح «مدنی بالطبع» است. او برخلاف اکثر حیوانات، به تنهایی قادر به رفع نیازمندی های همه جانبه اش نیست و چنانکه بخواهد یک زندگی سعادتمندانه داشته باشد، باید با همنوعانش گرد هم آمده، هر کدام بار مسئولیت گوشه ای از اجتماع را به عهده بگیرند؛ یکی کشاورزی کند، دیگری نساجی، و دیگری خیاطی و…

بدیهی است که در زندگی اجتماعی، مقرّراتی لازم است تا وظایف و تکالیف افراد تعیین شود و حدودِ روابط آنان مشخّص شود و در صورت اصطکاک منافع، از تجاوزها و تعدّیات آنان جلوگیری شود.اصولاً حق، دوطرفه است؛ مثلاً اگر کوچکتر موظّف است بزرگتر را مورد احترام قرار دهد، بزرگتر نیز وظیفه دارد کوچکتر را مورد محبّت قرار دهد.

حقوق کودک در اسلام

   اسلام به مثابه یک آئین همه جانبه نگر و جهان شمول‚ بی شک در همه شئون زندگی انسان‚ دارای متد و آموزه هایی است که می تواند ره گشای معضلا ت عدیده جامعه باشد. لیکن عدم دقت و هم چنین توجه صرف به ظواهر‚ موجب گردیده تا پویایی آموزه های اسلا می و غنای لایزال وجوه متونی اسلام‚ نادیده گرفته شود. متاسفانه امروزه جهان با معضلی به نام کودک آزاری مواجه است. این پدیده مخرب چندی است که با شدت و حدت هرچه بیشتری در متن جامعه بشری نمود یافته است. این امر مختص به یک طبقه یا مکان جغرافیایی مشخصی هم نیست. و در کشور ما نیز متاسفانه طی سال های اخیر در مواردی رخ داده و افکار عمومی را جریحه دار نموده است. با توجه به این که جامعه ما اسلامی است‚ وقوع چنین فجایعی بی تردید در تباین کامل با آموزه های اسلا می قرار دارد. در اسلام و آیین محمدی صلی اللّه علیه وآله به کرات بر حفظ کرامت انسانی کودکان تاکید شده است. پیامبر مکرم اسلام صلی اللّه علیه وآله از آغاز بعثت تا هنگام وفات‚ در سیره مبارک خود لزوم توجه به حقوق کودکان و حقی را که آنان بر ذمه پدر و مادر خود دارند‚ به منصه ظهور رساند و آن را به جامعه متذکر شد.

اهمیت و ضرورت تربیت فرزند در اسلام

تربیت فرزند به معنای فراهم آوردن مقدمات لا زم برای به فعلیت رسیدن قوای او در راه تقرّب به خداوند است. این عمل نیازمند آگاهی و تمرین عملی است. اگر پدر و مادر در جهت انتقال عقاید صحیح و ایجاد رفتار درست در فرزند خود کوشا باشند‚ خیر او را فراهم کرده اند و خداوند بر آنان رحمت خواهد نمود. درباره عقیده صحیح و انتقال آن به فرزندان‚ تکلیف بزرگی بر عهده والدین گذاشته شده است‚ زیرا تا›ثیر عقایدی که در خانواده رواج دارد و به فرزند القاء می شود‚ در آینده او غیر قابل انکار است.

عمل تربیتی در خانواده به منزله پاسداری از فطرت توحیدی فرزند است. این پاسداری یک وظیفه بزرگ تربیتی و اخلا قی است که عمل به آن مهمترین کارکرد خانواده را فعلیت می بخشد. امام سجاد علیه السلا م در رسالةالحقوق فرمودند: حق فرزند تو این است که بدانی او از توست و هرگونه که باشد چه نیک و چه بد‚ در دنیای گذرا به تو منسوب است و تو در آن چه به او سرپرستی داری مسئول هستی‚ در ادب نیکو و راهنمایی به سوی پروردگار و یاری او بر طاعت خداوند درباره تو و خودش. پس بر این کار پاداش میگیری اگر درست عمل کنی‚ و کیفر می بینی اگر نادرست عمل نمایی; پس او را چنان تربیت کن که با اثری که بر او می گذاری در دنیا زیبایی بیآفرینی و با قیام شایسته به وظیفه ای که نسبت به او داری در نزد خداوند معذور باشی‚ که هیچ قوتی نیست مگر از خداوند.

باید توجه داشت که فرزند موهبتی است که به امانت در اختیار والدین قرار گرفته است. باید این موهبت را گرامی داشت و از اکرام و احترام او فروگذار نکرد‚ چرا که سلامت روح او در احترام کردن اوست و تربیت اخلاقی او در سایه اکرام و احترامش موفق تر خواهد بود. پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله فرمودند: فرزندانتان را بزرگ دارید و با آنان رفتاری نیکو کنید.

نیازهــــــا:

نیاز به خلاقیت و احساس شخصیت

نیاز به رقابت

نیاز به دوستی و رفاقت

نیاز به داشتن ارزش های اخلا قی و معنوی و فلسفه زندگی، معنویت فرزندان ما، در محیط های غیراسلامی

برخی از حقوق فرزندان بر والدین (آیات و روایات) عبارتست از:

1. تابعیت خانوادگی‌:

باید والدین نسبت به فرزندی نوزاد اعتراف و اقرار کنند.

قال رسول الله : من حق الولد علی والده ان لا یجحد نسبه‌: از حقوق فرزند بر پدر این است که نسبت فرزندی او را انکارنکند.(کنزالعمال‌، متقی هندی‌، ج 16، ص 473، حدیث 45512، مؤسسة الرسالة‌، بیروت‌.)

امام سجاد(ع) می فرماید: حق فرزندت بر تو این است که بدانی او از تو به وجود آمده است و در نیک و بد زندگی وابسته به تو است‌.(تحف العقول‌، ابن شعبه حرانی‌، ص 263، دفتر انتشارات اسلامی‌.)

2. تأمین امنیّت شخصی و اجتماعی فرزند:

نباید فرزند به خاطر این که دختر است یا از جهت فقر اقتصادی کشت‌. همان گونه که اعراب جاهلی این چنین می‌کردند. “وَ لاَ تَقْتُلُوَّاْ أَوْلَـَدَکُم‌ْ خَشْیَة‌َ إِمْلَـَق‌ٍ نَّحْن‌ُ نَرْزُقُهُم‌ْ وَ إِیَّاکُم‌…: (اسرأ،31) و از بیم تنگدستی فرزندان خود رامکشید، ماییم که به آنان و شما روزی می‌بخشیم‌…” و آیه‌های‌، انعام‌; 58 و 59، نحل‌; 12، ممتحنه .

3. انتخاب نام شایسته‌:

امام کاظم‌می‌فرماید: نخستین احسان و نیکی که پدر در حق فرزندش روا می‌دارد، انتخاب نام زیبا برای اوست‌، پس لازم است هر یک از شما نام نیکو برای فرزند خود انتخاب کند.(کافی‌، ثقة الاسلام کلینی‌، ج 6، ص 18، دارالکتب الاسلامیة‌.)

4. دو سال نوزاد را شیر مادر دادن‌:

“وَالْوَ َلِدَ َت‌ُ یُرْضِعْن‌َ أَوْلَـَدَهُن‌َّ حَوْلَیْن‌ِ کَامِلَیْن‌…: (بقره‌،233) مادران‌، فرزندان خود را تا دوسال تمام شیر بدهند…”

5. تربیت و آموزش‌:

حضرت امیرالمؤمنین‌می‌فرماید: حق فرزند بر پدر آن است که نام نیکو بر فرزند نهد، او را خوب تربیت کند و به او قرآن بیاموزد.(نهج البلاغه‌، ترجمة محمّد دشتی‌، حکمت 399.)

6. محبت و مهرورزی نسبت به کودکان :

پیامبراسلام‌می فرماید: کودکان را دوست بدارید و آنان را مورد لطف و رحمت قرار دهید.(کافی‌، ج 6، ص 49.)

7. انتخاب همسر برای فرزند:

“وَأَنْکِحُوا الْأَیَامَى مِنْکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ …: (نور،32) بی‌همسران خود و غلامان و کنیزان درستکارتان را همسر دهید…”

8. وجوب حفظ جان فرزند و حرمت کشتن او به خصوص به علت فقر:

“وَلاَ تَقْتُلُوا أَوْلَـَدَکُم‌ْ خَشْیَة‌َ إِمْلَـَق‌ٍ نَّحْن‌ُ نَرْزُقُهُم‌ْ وَإِیَّاکُم‌ْ إِن‌َّ قَتْلَهُم‌ْ کَان‌َ خِطْئاً کَبِیراً: (اسرأ، 31) از بیم تنگ‌دستی فرزند خود را نکشید; ماییم که به آنها و شما روزی می‌بخشیم‌; آری کشتن آنها خطا و گناهی بزرگ است‌.”

9. تلاش برای نجات فرزندان از خطرهای جانی و اخلاقی‌:

“وَنَادَی‌َ نوح‌ٌ ابْنَه‌ُ وَکَان‌َ فِی مَعْزِل‌ٍ یـَبُنَی‌َّ ارْکَب‌ْ مَعَنَا وَلاَ تُکُن مَع‌َ الْکَـَفِرِین‌َ: (هود، 42) آن کشتی ایشان را در میان موجی کوه‌آسا می‌برد و نوح پسرش را که در کناری بود بانگ زد ای‌! پسرک من با من سوار شو و با کافران مباش‌.”

در حالی که سیل همه جا را فرا گرفته حضرت نوح‌ درکشتی نجات بود، یک لحظه از وضعیت فرزندش غافل نشد و برای نجات جسم او از غرق شدن و جان او از کفر خطاب به او آیه ذکر شده را بیان فرمود.

10. مراقبت بر نماز خواندن فرزندان‌:

“وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاَة‌ِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا: (طه‌، 132) خانواده (زن و فرزندان‌) خود را به نماز فرمان بده و خود برآن شکیبا باش‌.”

“یَـَبُنَی‌َّ أَقِم‌ِ الصَّلَوَة‌َ: (لقمان‌، 17) حضرت لقمان به فرزندش گفت‌: پسرم نماز را به پادار.”

وظایف والدین قبل از تولد فرزند

سهم مادر در تکوین و رشد جنین و نیر در انتقال صفات ارثی بیشتر از پدر است زیرا نقش وراثتی پدر بعد از انتقال نطفه پایان می یابد ولی نقش مادر تا 9 ماه دوران زندگی جنین و پس از آن تا 2 سال ادامه می یابد و کودک در این فاصله از راه خون و شیر با مادر در ارتباط است. و عوامل مادی مثل بیماری ها تغذیه و .. و عوامل روانی مادر مثل اظطرابها ناراحتی ها و … در پرورش جنین موثر است.شرع مقدس اسلام به حمل هم شخصیت اجتماعی عطا نموده ( سقط جنین را مستوجب دیه و کفاره می داند)و حفظ سلامت جسمانی و معنوی آن را مورد توجه قرار داد.

وظایف والدین بعد از تولد کودک

با تولد وظایف والدین و مسئولیتشان سنگین تر و در عین حال لذت بخش تر می شود مهمترین مساله در این زمان نگهداری و تربیت نوزاد است تا اینکه به سن رشد برسد. در حقوق و فقه اسلامی به نگهداری و تربیت فرزند ” حضانت” گفته می شود.

وظایف و مسئولیت های پدر و مادر قبل از ازدواج

اولین وظیفه زن و مرد برای تولد یک فرزند رعایت حق آن فرزند در داشتن پدر و مادر شایسته است که در نخستین گام با ازدواج قانونی  و شرعی صورت گیرد. تولد خارج از این دایره و قانون، اولین ظلم و تعدی به حقوق کودک است که اسلام از آن نهی نموده است. حق دیگر کودک، برخورداری از سلامت جسم و روان است که بخشی از سلامت جسمی و روانی کودک تابع پدر و مادر است که از طریق وراثت به فرزند منتقل می شود. اسلام توصیه می کند به هنگام ازدواج هریک از زوجین در صفات، خصایص روحی و جسمی طرف مقابل دقت کنند تا محصول زندگی مشترک فرزندی سالم باشد.

 والدین را بر فرزندان 80 حق است، چهل حق در حال حیات ایشان و چهل حق در حال ممات ایشان چهل حق در حال حیات عبارتند از:

1-   ده حق به تن

2-   ده حق به زبان

3-   ده حق به دل

4-   ده حق به مال

نسل پاک و شایسته از آثار لقمه حلال است

تاثیر مال حرام برنطفه فرزند زمانی اتفاق می افتد: نخست اینکه نطفه فرزند زمانی منعقد شود که والدین مال حرام خورده باشد دوم اینکه مادر در زمان بارداری از مال حرام استفاده کرده باشد. سوم اینکه در طول دوران کودکی مال حرام بخورد. 

1. انعقاد نطفه کودک از مال حرام

2. استفاده از مال حرام در زمان بارداری

3. دوره کودکی و استفاده از مال حرام

برای این‌که ما بتوانیم در تربیت فرزندان خود موفق باشیم ابتدا باید زمینه لازم جهت پذیرش این ظرفیت را در آن‌ها ایجاد کنیم و کلید واژه مهم که بتواند ظرفیت لازم جهت تربیت فرزندان را ایجاد کرد توجه به لقمه آن‌ها است.لقمه حلال، مبنای تربیت فرزند متدین در بطن مادر است .اگر نطفه فرزندی با لقمه حرام شکل بگیرد، هرچه والدین بکوشند تا از او فرزندی متدین بار بیاورند، باز هم مؤثر نخواهد بود.راه‌کارهایی در دین مبین اسلام مبنی بر نحوه تربیت دینی فرزندان آمده است که همه سرچشمه وحیانی و الهی داشته و متصل به کلام اهل‌بیت(ع) است.این امر که تربیت فرزندان و به خصوص تربیت دینی آن‌ها از چه برهه‌ای از زندگی افراد شکل می‌گیرد و آغاز می‌شود، در مکاتب و باورهای مختلف، مورد بحث بوده و هر یک تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند.در گام نخست، باید فردی به عنوان شریک زندگی انتخاب شود که توانایی تربیت یک فرزند متدین را داشته باشداگر جوانان در مراحل انتخاب شریک زندگی خود به سفارش‌های اسلام در این مورد توجه داشته و نکاتی همچون آشنایی با مسجد، نماز و همچنین رعایت حلال و حرام، مدنظر قرار دهند، به طور قطع آینده تربیتی فرزندی متدین را تضمین کرده‌اند.انتخابی قوی و صحیح است که بر مبنای سفارش‌های اسلام بوده و در رأس این سفارش‌ها، به این نکته توجه شود که فرد مورد نظر در خانواده‌ای رشد یافته که به روزی حلال توجه ویژه‌ای داشته باشند، چرا که روزی حرام، نسلی متدین را پرورش نخواهد داد.

کودک توسط والدین

افراد قبل از تشکیل خانواده و پذیرفتن نقش پدری و مادری، باید باور، ایمان و شناخت مهدوی را در خود تقویت کند و کردار و گفتارش را به شاخصه های مهدوی پیوند بزند. وقتی جریان ازدواج و انتخاب همسر بر اساس شاخصه های مهدوی صورت بگیرد، پایه های خانواده مهدوی شکل می گیرد. در این سیر با مدیریت پدر و معلمی مادر، تربیت مهدوی در خانواده آغاز می شود. نقش پدر در تربیت مهدوی فرزندان بسیار پر رنگ است چرا که پدر علاوه بر نقش مدیریتی، الگوی تأثیرگذارتری برای فرزندان است. پدر باید زندگی مهدوی را با مهندسی خاصی مدیریت کند و مادر در این میان فقط نقش معلمی دارد. پدر و مادر برای ایجاد احساس مذهبی و شناخت مهدوی در کودکان باید از روشهای غیر مستقیم و اثرگذار استفاده کنند.

سلام کردن به کودک
ائمه اطهار و پیامبر هر دو به کودکان سلام می کردند.امام رضا (ع)نقل می کنند که پیامبر فرمودپنج چیز را تاهنگام مرگ ترک نمیکنم :….و سلام کردن به کودکان تااین کار از من سنتی برای دیگران باشد. البته سلام کردن کافی نیست وباید با او دست داد واو را نوازش کرد.

پذیرش دعوت کودکان
اگر کودک خواسته ای داشته باشد که معقول ومنطقی است باید به آن پاسخ مثبت داد.روزی امام حسن(ع) از کنار کودکانی که سرگرم بازی بودند می گذشت کودکان در حالی که تکه نانی داشتند می خوردند به امام حسن تعارف کردند امام دعوت آنها راپذیرفت وبا آنها غذا خورد وسپس کودکان رابه منزل خویش بردبه آنها غذاوپوشاک داد وفرمود :دعوت آنهارا از دعوت من ارزشمند تر بود زیرا هر آنچه داشتند به من دادند ولی من بیش از آنچه به آنها دادم دارم.

تربیت کودکان از منظر آقا مجتبی تهرانی

اولین محیط، محیط خانوادگی است، که به طور غالب شدیدترین محبّت­ها در این محیط است و این رابطه محبّتی در محبّت پدر و مادر به فرزند برقرار است و لذا غیرتی که از محبّت ناشی می­شود و ریشه در محبّت دارد، اقتضا می­کند که پدر و مادر فرزندشان را در بُعد انسانی و الهی بسازند. عرض کردم که ساختار وجودی انسان (که شاکلۀ انسان را تشکیل می­دهد) بوسیله تربیت ایجاد می­شود و در همین محیط­هاست که انسان ساخته می­شود.

 تربیت غالباً از دو راه سمعی و بصری است. لذا در اسلام برای پدر و مادر، آدابی وجود دارد که برای ساختن فرزند از همان هنگام تولد چه کارهایی را باید انجام دهند. اسلام کارهایی که برای ساختن فرزند و ساختن شاکلۀ وجودی او از روز تولّد تا دو سالگی لازم است را، از راه سمعی بیان کرده­ است.
در باب گفتاری و شنیداری گفتیم در آداب اسلامی امر کرده ­اند که دو سال او که تمام شد و وارد سه سال ­شد ( که در این زمان غالباً هم دریافت می­کند و هم بازگو می­کند) کلمۀ توحید را به او بیاموز و تکرار هم بکن تا اینکه برای او ملکه شود. یعنی شاکلۀ­ توحیدی داشته باشد.