از نظر قرآن انسان موجودی برگزیده از طرف خداوند و خلیفه و جانشین او در زمین است. نیمی ملکوتی و نیمی مادی، دارای فطرتی خدا آشنا، آزاد، مستقل، امانتدار خدا و مسئول خویشتن و جهان، مسلط بر طبیعت و زمین و آسمان، وجودش از ضعف و ناتوانی آغاز می شود و به سوی قوت و کمال سیر می کند و بالا می رود اما جز در بارگاه الهی و جز با یاد او آرام نمی گیرد. احیانا انگیزه هایش هیچ گونه رنگ مادی و طبیعی ندارد. حق بهره گیری مشروع از نعمت های خدا به او داده شده است.

عوامل تأثیرگذار بر تربیت انسان

1. محیط طبیعی و جغرافیایی:

محیط طبیعی و جغرافیایی انسان و منطقه ای که در آن منطقه رشد و نما می کند، خواه ناخواه یک سلسله آثار قهری بر روی اندام و روحیه انسان می گذارد. منطقه های سردسیر و منطقه های گرمسیر و منطقه های معتدل هر کدام نوعی روحیه و اخلاق را ایجاد می کند. همچنین منطقه کوهستانی یا منطقه صحرایی و…

2. محیط اجتماعی:

محیط اجتماعی عامل مهمی در تکوین خصوصیات روحی و اخلاقی انسان است. زبان انسان، آداب عرفی و اجتماعی، دین و مذهب، غالبا همان چیزی است که محیط اجتماعی بر انسان تحمیل می کند.

3. محیط مدرسه:

مدرسه و به بیان کلی تر محیط تعلیم و تربیت، همچون خانواده از مهم ترین عوامل مؤثر در تربیت است. نقش معلم و مربی در شکل گیری شخصیت انسانی و ساختار روحی و رفتاری او از نقش های کلیدی است. پیام آوران الهی برترین معلمان و مربیان بشرند که بهترین مدرسه تعلیم و تربیت را بنیان گذاشتند. پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» رسالت خود را رسالت تعلیم و تربیت می دانست. بنابراین محیط مدرسه از جمله مهم ترین عوامل مؤثر در تربیت به نحو اقتضاست که می تواند استعدادهای آدمیان را در جهات مثبت و منفی سامان دهد و اشخاص عالم، عاقل، متفکر، مهذب، موحّد، عدالت جو، فداکار و یا خلاف این ها تحویل جامعه دهد. به بیان امام خمینی «ره»:

«معلم است که انسان ها را یا مهذب بار می آورد، متعهد بار می آورد و یا انگل بار می آورد و وابسته، همه از مدرسه ها بلند می شوند، همه سعادت ها و همه شقاوت ها انگیزه اش از مدرسه هاست و کلیدش دست معلمین است.»

4. محیط رفاقت و معاشرت:

انسان به فطرت خود در سراسر زندگی خویش میل به رفاقت و دوستی دارد، و رفقا و دوستان نه تنها با هم انس می گیرند و با مصاحبت و همنشینی موجبات شادمانی و نشاط یکدیگر را فراهم می آورند بلکه هر رفیقی به مقیاس درجه رفاقت و دوستی در امور مادّی و معنوی دوست خود نفوذ می کند و هر یک دانسته یا ندانسته روی عقاید و اخلاق و رفتار و گفتار یکدیگر تأثیر می گذارند. این تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به نحو اقتضا تا آن جاست که در کلام پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» آمده است:

«المَرءُ عَلی دینِ خلیله و قرینه»؛ «انسان بر دین و آیین دوست و همنشین خود است.»

تأثیر دوست و همنشین در جهت مثبت و منفی تأثیری شگفت است؛ زیرا نفس انسان ها در پی رفاقت و معاشرت بر یکدیگر نفوذ می کند و خوی و خصلت یکی به دیگری سرایت می کند. همنشینی و رفاقت با صالحان، انسان را به سوی کمال سوق می دهد و همنشینی و رفاقت با تبه کاران، انسان را به تباهی می کشاند. دوست خوب و صالح، میل به اصلاح و کمال را در آدمی تقویت می کند و انسان را در مسیر سعادت یاری می دهد. امام صادق «علیه السلام»از پدران گرامیشان «علیهم السلام» روایت می کند از پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» که فرمود:

«اسعد الناس من خالَط کِرامِ النّاس»

«سعادتمندترین مردم کسی است که با مردمی بزرگوار معاشرت و آمیزش کند».

دوست بد و تبه کار میل به فساد و تباهی را در آدمی تقویت می کند و انسان را در مسیر سقوط و شقاوت یاری می دهد.

با توجه به همین تأثیرگذاری و تأثیرپذیری است که پیشوایان حق، پیروان خود را با تأکید بسیار از رفاقت ها و معاشرت های نادرست پرهیز داده اند و در حدیث مولا امیر المؤمنین علی «علیه السلام»چنین آمده است:

«… از همنشینی با کسی که رأیش سست و کردارش ناپسند است … و از همنشینی با فاسقان بپرهیز».

5. محیط خانواده

همه چیز این محیط و به خصوص عوامل انسانی آن بسیار تأثیرگذار است و تأثیرگذاری کودک و روابط عاطفی درون خانواده بر آن می افزاید. سال های نخست تربیت بسیار اهمیت دارد؛ زیرا در این سال هاست که ساختار جسمانی و عاطفی و اخلاقی و عقلانی شکل می گیرد. اعتقادات فرد در خانواده جوانه می زند و در زمینه مناسبات خانوادگی است که رشد می کند تا جایی که کودک دین خانواده را می پذیرد و در نتیجه افکار و رفتارش شکل می گیرد، چنانچه پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» فرموده است: «کُلّ مولودٍ یُولَدُ علی الفِطْرَة، فَأبوَاه یُهودانه، و یُنصرانه و یُمَجِّسانِهِ».

«نه هر نوزادی بر فطرت الهی به دنیا می آید، پس پدر و مادر او را به دین یهود و نصرانی و زرتشتی گرایش می دهند.»

البته محیط های دیگر نیز که به نحوی انسان ها را در بر می گیرند به نحو اقتضاء بر خلق و خو و رفتار و کردار انسان ها تأثیر می گذارند مانند حکومت و حاکمیت، قوانین و مقررات که بسیاری از ویژگی های اخلاقی و رفتاری مردمان را شکل می دهند.

همچنین رسانه ها و وسائل ارتباط جمعی اعم از کتاب، روزنامه، مجله، رادیو، تلویزیون، سینما، ویدئو و خبر، این ها به وجود آورنده محیط های خاص و فضاهای ویژه در شکل دادن ساختار تربیتی انسان هایند و از عوامل مهم محیطی به شمار می آیند.

6. تاریخ و عوامل زمانی:

انسان از نظر محیط اجتماعی تنها تحت تأثیر زمان حال نیست؛ زمان گذشته و وقایع و حوادثی که در گذشته رخ داده است نیز در ساختن او تأثیر به سزایی دارند، به طور کلی میان گذشته و آینده هر موجودی رابطه قطعی و مسلم بر قرار است. گذشته و آینده مانند دو نقطه جدا از یکدیگر نیستند. بلکه مانند دو قطعه از یک جریان مداومند؛ گذشته نطفه و هسته آینده است.

7. وراثت:

وراثت عبارت است از انتقال صفات و خصوصیات جسمانی و روانی و حالات و ویژگی های اخلاقی و رفتاری از پدر و مادر و یا خویشاوندان و اجداد به نسل های بعدی. این ویژگی ها و خصوصیات، در جهت مثبت یا منفی در افراد تأثیر می گذارند. البته چنان که اشاره شد، وراثت عاملی مؤثر در تربیت است و نه عاملی مسلط در تربیت؛ به گونه ای که انسان با وراثت نادرست می تواند به درستی گراید و انسانی با وراثتی درست به نادرستی میل کند.

در هر حال نقش وراثت در تربیت انسانی، نقشی مهم و کارساز بوده و در سخنان معصومین «علیهم السلام» تأکیدی بسیار بر اهمیت آن شده است. چنان که پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» روایت شده است که فرمود: «اُنْظُر فی أیّ شی تَضَعُ وَلَدَکَ فإنَّ العِرْقَ دَسّاسٌ»

«دقت کن که نطفه خود را در کجا مستقر می کنی؛ زیرا خصوصیات اجداد به فرزندان منتقل می شود.»

در بیان این امر مهم از امیر المؤمنین «علیه السلام»چنین وارد شده است: «حُسنُ الاخلاقِ بُرهانُ کَرَم الاغراقِ»

«نیکویی اخلاق دلیل پاکی و فضیلت ریشه خانوادگی است.»

نیز چنین وارد شده است: «اِذ اَکرمَ أمْلُ الرَّجُلِ کَرُمِ مغیبُهُ و معْضَرُهُ».

«وقتی اصل و ریشه انسان خوب و شریف باشد نهان و آشکارش خوب و شریف است.»

وراثت با همه اهمیت و نفوذی که دارد تحت تأثیر عوامل دیگر قرار می گیرد و آنچه زمینه اش وجود دارد رشد می کند و دچار شدت و ضعف یا دگرگونی و تغییر می شود. در این باره از رسول خدا «صلی الله علیه و آله» روایت شده است که فرمود: «السَّعیدُ قَد یَشقی و الشَّقِیُّ قَد یَسعَدُ»

«گاهی خوشبختی بدبخت می شود و گاهی بدبختی به راه خوشبختی می رود.»