وسواس شامل احساس، اندیشه یا تصویر ذهنیِ مزاحم است و اجبار شامل رفتاری آگاهانه و عودکنندهاست. ریشه بیماری وسواس اضطراب است و بیماری به دو شکل فکری و عملی بروز میکند. چنانچه بیمار در برابر انجام عمل وسواسی مقاومت کند، اضطرابش بیشتر میشود. گاهی اوقات کودکان هم دچار وسواس میشوند که معمولاً نشانههای آن رفتارهای […]
وسواس شامل احساس، اندیشه یا تصویر ذهنیِ مزاحم است و اجبار شامل رفتاری آگاهانه و عودکنندهاست. ریشه بیماری وسواس اضطراب است و بیماری به دو شکل فکری و عملی بروز میکند. چنانچه بیمار در برابر انجام عمل وسواسی مقاومت کند، اضطرابش بیشتر میشود. گاهی اوقات کودکان هم دچار وسواس میشوند که معمولاً نشانههای آن رفتارهای پرخاشگرانه، تکرار کلمات و یا لجبازی با اطرافیان است. از سایر وسواسهای رایج در میان کودکان، مـیتوان بـه مـوارد زیر اشاره کرد:
- ترس از آسیب رسیدن به خود یا کسی که دوستش دارند (مـثلا فـرد با خود میگوید اگر هربار که با پدرم صحبت میکنم از 1 تا 5 بشمارم او نمیمیرد).
- کـمال طـلبی در هـمۀ امور (مثلا اگر اشکالی در نوشتن متنی وجود داشته باشد،فرد به جای پاک کردن آن اشتباه اقـدام بـه دوباره نویسی کل متن میکند).
- نگرانی برای از دست دادن چیزهای با ارزش.
- میل بـه مـنظم کـردن و قرینهسازی چیزها.
- میل به تکرار بعضی کلمات یا اصوات،بهطور غیر ارادی.
- افکار جنسی مـزاحم.
- تـعصّبات مـذهبی شدید.
- برخی اعمال اجباری که مبتلایان به وسواس ممکن است به آن دچـار گـردند، عبارتاند از:
- شستن مکرّر دستها برای دوری از میکروب.
- مرتّب کردن اشیا در یک مسیر مشخص.
- تکرار یک جمله یـا کـلمۀ خاص.
- شمردن اشیاء یا لمس آنان به صورت تشریفاتی.
- جمعآوری اشیای بـیفایده و بـدون استفاده.
- راضی نبودن از نتیجۀ کار خود و نـداشتن اعـتماد بـه نفس در انجام امور.
- کند بودن در انجام کـارها.
- وجـود چه علائمی باید در کودکان جستوجو شود؟
کودکان گاه برای مدتهای طولانی علائم وسواس را مـخفی نـگه میدارند، به طوری که تـشخیص ایـن بیماری تـوسط والدیـن بـه تعویق میافتد. گاه علائم وسواس بـرای مـاهها یا سالها ادامه دارد، بدون آنکه والدین مشکل خاصی را احساس کنند. علائم وسـواس مـیتواند در محیطی ظاهر و در محیطی دیگر مخفی نـگه داشته شود. بروز ایـن عـلائم در شرایط پر استرس یا دورههای سـخت زنـدگی به بیشترین حد خود میرسد.
- نشانههای ظاهری اختلال وسـواس بـه قرار زیرند:
- داشتن دستهای زبـر و خـشن بـه علت شست و شـوهای مـکرّر.
- زیاد بودن تعداد لبـاسهایی کـه در هر نوبت میشویند.
- طولانی بودن زمان انجام تکالیف مدرسه.
- وجود وقفههای طولانی بین انـجام تـکالیف.
- بروز افت تحصیلی ناگهانی و کاهش بـازده کـار درسی.
- خـواهش از اعـضای خـانواده برای تکرار یک جـمله یا عبارت خاص.
- ترس از رخ دادن حادثهای ناگوار برای یکی از عزیزان.
- قهر و کجخلقی با اطرافیان،در صورت انـجام نـشدن یکی از اعمال تشریفاتیشان.
- نداشتن تمرکز در مـدرسه،بـه خـاطر وجـود افـکار مزاحم و ناخواسته.
- گـوشهگیری در مـدرسه و دوری از جمع دوستان.
افراد وسواسی گاه برای بیان احساسات و عواطف خود یا حتی انجام کارهای تشریفاتی بـا مـشکل مـواجهاند و به ناچار استرس و نگرانی خود را به شـیوۀ دیـگری ابـراز مـیکنند.بـرای مـثال،کودکی که قبل از بیرون رفتن از منزل وقت زیادی را صرف وارسی کردن وسایل خود میکند،وقتی با سرزنش خانواده روبهرو میشود،به قهر و کجخلقی روی میآورد.
- چطور وسـواس بر جنبههای مختلف زندگی کودک اثر میگذارد؟
وسواس تقریبا بر همۀ جنبههای زندگی کودک اثر میگذارد، از جمله تأثیر بر موفقیتهای تحصیلی، تأثیر بر روابط شخصی فرد با بستگان و همسالان و حتّی تـأثیر بـر سلامت جسمانی او. حالتهای پایدار وسواس میتواند حتّی بر تمرکز دانشآموز درکلاس درس اثر بگذارد. رفتارهای عجیب کودکان وسواسی و انجام اعمال تشریفاتی گاه به تمسخر تـوسط دانـشآموزان دیگر منجر میشود.اعمال وسواسی این کودکان اغلب به درگیری با اعضای خانواده و عصبانیت و دلخوری آنان میانجامد و پویایی خانواده را تحت تأثیر خود قـرار مـیدهد. این کودکان،اغلب از بیماریهایی هـمچون سـردرد و دلدرد شکایت دارند،که منشأ همۀ آنها استرس است.
- علت بیماری وسواس چیست؟
علت واقعی اختلال وسواس هنوز شناخته نشده است. برخی از دانشمندان عدم تعادل در مـواد شـیمیایی مغز را علت بروز ایـن اخـتلال معرفی کردهاند. نقش عواملژنتیکی و محیطی را در ظهور این اختلال نباید نادیده گرفت.چنانچه کودکی از یک یا دو والد مبتلا به وسواس متولد شود، به احتمال زیاد مبتلا به وسواس خـواهد شـد و این بیماری معمولا در چند نسل پیاپی دیده می شود. علت به وجود آمدن وسواس اضطراب نیست، اما شرایط پر اضطراب میتواند نقشی مهم در بروز و شدت پیدا کردن علائم وسواس داشته باشد؛ شـرایطی مـثل مرگ عـزیزان، جدایی والدین یا مهاجرت به یک شهر یا محلۀ تازه.
- وسواس چطور تشخیص داده میشود؟
تنها یک روان پزشک یـا روانشناس با تجربه میتواند اختلال وسواس را در کودکان یا بزرگسالان تشخیص دهـد.مـلاکهای تـشخیص در هر دو گروه یکسان است: افکار مزاحم و اعمال اجباری باید به مدّت حد اقل یک ساعت کارهای روزمـرهء فـرد را مختل سازد.گرفتن اطلاّعات کامل از مدرسه و خانه برای تشخیص و ارائهء برنامهء درمانی ضـروری اسـت.
- چـه روشهایی برای درمان اختلال وسواس وجود دارد؟
تکنیکهای شناختی-رفتاری: با این روش بیماران از مشکلات رفـتاری و فکری خود آگاه شده،کمک میشوند تا راه حلهای چارهجویانه را فرا گیرند. این درمـانها بر ایجاد الگوهای فـکری و رفـتارهای مثبت پایهریزی شده، با افکار منفی که مبنای بیماری وسواس است، مقابله میکنند.
تکنیک مواجهه و پاسخ: در این شیوه درمانگر کودک را در موقعیتی خاص قرار میدهد تا تشریفات خاصی را انجام دهد،ولی مانع از انـجام این تشریفات شده،هر جلسه زمان آن را طولانیتر میکند. گرچه در ابتدا اضطراب شخص بالا میرود، ولی در نهایت به کم شدن اضطراب و گاه از بین رفتن کامل استرس میانجامد. این روش درمانی بین 15-10 هفته بـه طـول میانجامد که هفتهای یک بار روی فرد اجرا میشود.
درمان دارویی: گاه از درمانهای دارویی به عنوان یک تکنیک کمکی استفاده میشود. این روش به کاهش اضطراب فرد منجر میگردد و صد البته بـاید تـوسط یک روانپزشک متبحر صورت گیرد.
- چه مواردی در انتخاب یک درمانگر باید مد نظر قرار گیرد؟
مراقبت از سلامت روانی کودکان آنقدر مهم است که والدین باید حد اکثر اطلاعات را در این مـورد داشـته باشند و سپس اقدام کنند.
میزان آگاهی و تجربیات درمانگر و دانشنامۀ معتبر وی: والدین باید از میزان تجربیات و تحقیقاتی که درمانگر در مورد نحوهء مداوای این اختلال انجام داده است مطمئن شوند و از اعـتبار دانـشنامهء او اطـمینان حاصل کنند.
مشارکت والدین: نـقش والدیـن در درمـان کودک تا چه حد است؟مطمئنا تعامل والدین در جریان بهبود نقشی مثبت خواهد داشت.
نوع و شکل درمان: طول درمان چقدر خواهد بود؟در چه زمـانهایی فـرزند شـما نیاز به ملاقات پزشک خود دارد؟ کودک و والدین بـاید هـدف از درمان را بدانند.روش مورد استفاده،تناوب و طول جلسات باید به اطلاع والدین برسد.
هزینهء درمان: مبلغ مورد نیاز برای درمـان و نـحوهء اسـتفاده از بیمهء درمانی باید در ابتدای درمان سؤال گردد.
محل درمان و دسـترسی آسانتر: استفاده از امکانات باید به نحوی باشد که از بهترین نوع درمان همراه با آسودگی خیال بهرهمند گردید.
- اگـر کـودک هـمکاری از خود نشان ندهد، چه باید کرد؟
گاه کودکان مبتلا به وسواس در رونـد درمـان از خود هیچ گونه همکاری نشان نداده، درمانگر با شکست مواجه میشود. در این مواقع چند نکتۀ زیـر را بـه خـاطر داشته باشید:
گاه کودک نمیداند که این علائم نشانهء یک اختلال اسـت. در ایـن صـورت درمانگر با طرح سؤالات مناسب کمک میکند تا کودک به مشکل خود پی ببرد و دریـابد کـه ایـن رفتار به تغییر و اصلاح نیاز دارد.
گاه کودکان ازوجود چنین علائم و نشانههایی در رفتار خود خـجالت زدهـاند و اطلاعات کاملی در اختیار درمانگر قرار نمیدهند.آنها معمولا از بیان افکار جنسی، افکار خـشونتآمیز و خـصمانهء خـود طفره میروند و در این جا درمانگر است که با همدردی و همحسّی با بیمار او را به هـمکاری وادار مـیکند.
والدین باید یاد بگیرند که چه انتظاراتی از کودک داشته باشند و چگونه با او رفـتار کـنند.والدیـنی که تا به حال در انجام اعمال تشریفاتی کودک به او کمک میکردهاند، حالا باید با حـفظ نـقش حمایتی خویش،واکنشهای خود را در مقابل رفتارهای فرزندشان تغییر دهند و او را در روند درمان یـاری کـنند.
- چـه کارهای دیگری از عهدۀ والدین برمیآید؟
اینکه کودک بداند مشکل او،تقصیر خود او نبوده بسیار مهم است. در ایـنجا والدیـن مـیتوانند:
- به حرفها و بیان احساسات فرزندشان گوش دهند.
- کارهایی را به عهدۀ او بگذارند کـه نـتیجهء مثبت و زودبازده داشته باشند.
- انتظارات خود را، به خصوص در طول درمان و در شرایط استرسزا،تعدیل کنند.
- نتیجۀ درمـان را نـسبت به شرایط قبلی فرزند خود بسنجند، نه مطابق با معیارهای مطلق.
- انـعطافپذیر بـاشند و سعی کنند تا اعمال عادی روزمره را ادامـه دهـند.
والدیـن باید بدانند که روند بهبود، علاوه بـر کـودک، برای آنها هم شرایطی پر استرس فراهم میکند.آنها هم باید در یک شبکهء ارتـباط قـوی با دوستان، بستگان و درمانگران قـرار بـگیرند و توسط آنـان حـمایت شـوند. به خاطر داشته باشید که هـمهء اخـتلالات اضطرابی قابل درمان است و یک درمان مناسب میتواند زندگی خوب و ثمربخشی بـرای فـرزندان ما به ارمغان آورد.
- آیا سایر اخـتلالات اضطرابی میتواند با وسـواس تـوأم باشد؟
بله، سایر اختلالات اضطرابی مـثل سـندرم تیک عصبی، بیشفعالی، افسردگی، ترس از اجتماع و سایر ترسها میتواند با وسواس توأم بـاشد.هـمراه بودن دو یا چند اختلال در کـودک بـر مـشکلات اجتماعی یا تـحصیلی او مـیافزاید. البته در جریان درمان وسـواس کـودک، باید بهبود سایر اختلالات رفتاری و همچنین ناتوانی یادگیری او را مدنظر قرار داده، آنها را ارزیابی کـنند.