رفتار و عملکرد اجتماعی، عاطفی و عقلانی کودک و به طور کـلی چـگونگی شـکلگیری شخصیت او تحت تأثیر عوامل بیشماری قرار دارد که هر یک به نحوی خاص نقش خود را در این زمـینه ایفا میکند؛ لکن در این میان خانواده و خصوصا پدر و مادر با تمامی ویژگی ها و عملکرد خـاص خود بالاترین […]
رفتار و عملکرد اجتماعی، عاطفی و عقلانی کودک و به طور کـلی چـگونگی شـکلگیری شخصیت او تحت تأثیر عوامل بیشماری قرار دارد که هر یک به نحوی خاص نقش خود را در این زمـینه ایفا میکند؛ لکن در این میان خانواده و خصوصا پدر و مادر با تمامی ویژگی ها و عملکرد خـاص خود بالاترین سهم را در ایـن مـهم عهدهدار هستند، زیرا طرح اساسی و زیر بنای ساختار شخصیت کودک در اولین سال های زندگی و در میان اعضای خانواده شکل عنوان طراح و بنیانگذار شخصیت کودک، چگونه زیستن و چگونه بودن وی را در سال های پرفراز و نشیب آینده از همان آغاز زندگی تـعیین میکنند.
به طور قطع زیستن مطلوب و ایده آل خواست تمامی پدران و مادران دلسوز برای فرزندان خویش است، ولی آیا شما به عنوان پدر و مادری مهربان که در باب رشد جسمی و روانی فرزند خویش میکوشید، از خود گذشتگی و فـداکاری مـیکنید و تمامی همت و توان خود را در جهت تعلیم و تربیت وی به کار میگیرید و سرانجام داشتن فرزندی سالم و صالح، بزرگترین هدف زندگی شماست، تا چه اندازه از اهمیت نقش ارزنده و حساس خود آگاهید؟ آیا از چگونگی ایفای ایـن مـسؤولیت خطیر باخبرید؟ آیا توانایی ها و امکانات لازم را در این زمینه دارا هستید؟ آیا گذرگاه ها و تنگناهای مسیر طولانی رشد کودک را میشناسید؟ و آیا تاکنون در جهت شناسایی راهی که در پیش رو دارید اقدام کردهاید؟
با توجه به مراحل مختلف رشد کودک و خصوصا پیـچیدگی و حـساسیت رشد روانی و شکلگیری شخصیت کودک، برای رسیدن به آگاهی های نسبی در ارتباط با مسائل تعلیم و تربیت، استفاده از قانونمندی هایی خاص، امری است بعید و ناشدنی، لذا برای روشنشدن مطلب و آگاهی از نحوهء عملکرد خـود در بـاب مـسائل تعلیم و تربیت در مقاطع و زوایای مـختلف رشـد بـایستی به مطالعه و کسب آگاهی از مراحل کلی رشد کودک و ویژگی های خاص هر مرحله بپردازید؛ چراکه از طریق کسب همین آگاهی هاست که به ویـژگی های خـاص و عـام شخصیت فرزند خویش پی خواهید برد و به علل و عـوامل بـنیادی رفتارهای وی واقف خواهید شد.
تا زمانی که شناخت شما از فرزند خویش در تمامی جوانب کامل و حقیقی نشده است، نمیتوانید بـا او بـرخوردی صـحیح و اصولی داشته باشید. به عبارت دیگر نحوۀ عملکرد شما در مـورد مسائل تعلیم و تربیت فرزندتان فقط و فقط در پی شناختی عمیق و همهجانبه از او مشخص میشود. بنابراین چنانچه واقعا برای تربیت و چگونگی شـخصیت فـرزند خـود در حال و آینده اهمیت قائل هستید، بایستی عملا در صحنهء تعلیم و تربیت وارد شـوید و آمـوزش و پرورش او را فقط به مدرسه و جامعه واگذار نکنید. بدیهی است که برای ورود به میدان تعلیم و تربیت نیز مـیبایست از دروازۀ شـناخت و آگاهی نسبت به رشد همهجانبۀ کودک بگذرید.
در متن حاضر سعی شده اسـت ضـمن تـبیین ضرورت و اهمیت شناخت رشد کودک و ارتباط آن با مسائل تـعلیم و تـربیت، اطـلاعات لازم در باب مسائل کلی رشد و جنبههای گوناگون آن و همچنین عوامل مؤثر بر رشد کودک، در اختیار شـما قـرار گیرد.
- ضرورت شناخت رشد کودک
شناخت کامل مراحل گوناگون رشد کودک و عوامل مـؤثر بـر آن مـوجب هماهنگی انتظارات شما با موقعیت و توانایی های خاص فرزندتان میشود و چه بسا ممکن است عـدم شـناخت کامل شما از رشد و توانایی های کودک در ابعاد مختلف، سبب طرح خواست ها و انتظارات نامعقول شـما از کـودک شـود که به طور معمول چنین توقعاتی پیامدهای نامطلوب و منفی خواهد داشت. به عنوان مثال مادری را در نـظر بـگیرید که بر اثر عدم شناخت مراحل رشد حسی و حرکتی فرزند خویش قـبل از فـرا رسـیدن زمان نشستن و آمادگی سیستم عصبی وی برای این کار،بدون عوامل اتکایی از کودک خود انـتظار نـشستن دارد و وی را وادار به عمل نشستن میکند. مسلما چنین اصراری کاملا غیرمنطقی بوده،موجب آزار و آسـیب دیدگی کـودک خواهد شد.
از دیگر نتایج شناخت کامل مراحل رشد کودک اینکه به شما این امکان را میدهد کـه در مـقاطع مختلف رشد که فرزندتان نیاز به محرک ها و عوامل خارجی برای ادامهء مـسیر رشـد خواهد داشت، آن ها را بشناسید و در اختیار وی قرار دهـید. بـه عـنوان مثال کودکی که در زمان ایستادن به تـکیهگاه و حـمایت خارجی برای سرعت بخشیدن به این مرحله از رشد نیاز دارد، بایستی از طرف والدین آگـاه حـمایت شده، وسائل لازم برای رفـع نـیاز وی فراهم شـود؛ کـه البـته این نکته در مورد رشد عاطفی و اجـتماعی کـودک حساسیتی به مراتب بیشتر دارد.
همچنین شناخت کامل مراحل مختلف رشد شما را از این مـسأله آگـاه میسازد که در طی مسیر رشد کـودک تغییرات جسمی و رفتاری زیـادی وجـود دارد که کودک شما در رویارویی بـا آن ها نیاز مبرمی به یاری و مشاوره دارد و آگاهی کامل شما از چنین تغییراتی است که چـگونگی حـمایت و یاری شما را تعیین میکند. بـه عـنوان مـثال نوجوان دختری را در نـظر آوریـد که در آستانۀ بلوغ اسـت و بـا تغییرات جسمی و روحی خاصی مواجه خواهد شد.چنانچه او والدینی آگاه نداشته باشد که زمـینۀ ذهـنیاش را برای برخورد با این تغییرات بـه گـونهای مناسب آمـاده سـازند، مـسلما با مشکلات ناخوشایندی روبـرو میشود و به دشواری این مرحلۀ بحرانی از رشد را سپری خواهد کرد و چه بسا که در گذر از ایـن مـرحله به علت عدم داشتن اطلاعات کافی و زمـینۀ ذهـنی مـناسب، دچـار نـابهنجاری های رفتاری و اجتماعی گـردد؛ و بـه عکس در صورت داشتن والدینی آگاه، که در زمان لازم وی را از نظر روانی برای برخورد با این تـغییر عـمده آمـاده سازند، در بهترین شرایط و با آرامش روانی از ایـن مـرحلۀ بـحرانی رشـد خـواهد گـذشت.
بطور کلی شما والدین گرامی با شناخت تمامی ابعاد رشد کودک میتوانید نقش خویش را به بهترین وجه ایفا کنید و در نحوۀ ساخت شخصیت کودک که نتیجۀ رشد او در تـمامی ابعاد خود است، دخالتی مستقیم داشته باشید و به آن شکلی مطلوب بخشید. مسؤولیت و وظائف والدین در باب تعلیم و تربیت کودک را میتوان به دو قسمت تفکیک کرد. بخشی در ارتـباط بـا رشد جسمانی کودک مطرح است و بخش دیگر در زمینۀ چگونگی عملکرد آن ها در باب رشد روانی کودک میباشد. مسؤولیت والدین در هردو بخش از فرزند از نظر اجتماعی، بطور مستقیم و غیر مستقیم ادامه خـواهد داشـت. البته نظر به فرهنگ خاص جامعۀ ایران، مسؤولیت والدین بعد از زمان استقلال اجتماعی فرزند نیز کاملا تمام نخواهد شد.
چنانچه مقایسهای کلی و گـذرا مـیان رشد جسمی و رشد روانی کـودک داشـته باشیم، به راحتی درخواهیم یافت که رشد روانی کودک و مسائل و مشکلاتی که در این رهگذر وجود دارد از پیچیدگی و حساسیت خاصی برخوردار است، در صورتی که رشد جسمی یـا بـدنی کودک دارای مراحلی به مراتب سـادهتر اسـت؛ به طوری که در مواجهه با مشکلات جسمی کودک، نحوۀ عملکرد والدین در اغلب موارد بر همگان روشن است و گذر از مراحل بحرانی رشد جسمی کودکان کار چندان دشواری برای والدین نیست و عـموما نـقش خود را بخوبی ایفامیکنند. امّا متأسفانه درصد قابل توجهی از والدین در رویارویی با مسائل و مراحل بحرانی رشد روانی کودک خویش دچار سردرگمی شده، چگونگی ایفای نقش و مسؤولیت خویش را نمیشناسند و در نتیجه بـا عـملکردی اشتباه و یـا حد اقل با انجام ندادن آنچه که بایستی صورت گیرد، فرزند خویش را دچار مشکلاتی جبران ناپذیر مـیکنند.
از عمده ترین دلایل این سردرگمی، نداشتن اطلاعات کافی و یاری نجستن از متخصصان ذیـربط اسـت، زیـرا در فرهنگ حاکم بر عامۀ مردم ایران اهمیت مسائل مربوط به رشد جسمی کودکان به مراتب بیش از مسائل مـربوط بـه روان آنهاست، به طوری که دستهای از پدران و مادران در مواجهه با مشکلات جسمی و بیماری های فـرزند خـویش تـمامی وقت، پول، دقت و توان خود را بیدریغ به کار میگیرند، در صورتی که همین افراد در ارتباط با مـسائل تعلیم و تربیت کودکان خود مشکلاتی از قبیل نداشتن وقت، پول، حوصله و غیره را مطرح میکنند. بـه همین لحاظ ما نـیز رشـد روانی کودک را محور بحث قرار داده، عمدتا به بررسی رشد روانی کودک میپردازیم.