عوامل و شرایط گوناگونی در رشد کودک مؤثر است که برای سهولت بررسی و درک بهتر مطلب بـایستی آنها را به دو دستۀ ارثی و محیطی تقسیم کرد. البته هرچند عوامل هر دسته از نظر ماهیت از دستۀ دیگر کاملا مجزا و مستقل است، لکن تأثیراتشان در رشد کودک ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارد. در […]
عوامل و شرایط گوناگونی در رشد کودک مؤثر است که برای سهولت بررسی و درک بهتر مطلب بـایستی آنها را به دو دستۀ ارثی و محیطی تقسیم کرد. البته هرچند عوامل هر دسته از نظر ماهیت از دستۀ دیگر کاملا مجزا و مستقل است، لکن تأثیراتشان در رشد کودک ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارد. در واقع عوامل ژنـتیکی صـد در صد موروثی بوده، پایه‌گذار خصایص فردی و تعیین‌کنندهء چگونگی شکل‌گیری شخصیت کودک است و عواملی نظیر تعلیم و تربیت کودک، محرک ها و حمایت های مختلف خارجی،نوع و میزان تغذیۀ کودک و… همگی عوامل محیطی محسوب مـی‌شوند و خـصایص فردی کودک و نحوۀ شکل‌گیری شخصیت کودک را که ریشه‌ای ارثی دارند، شکلی خاص می‌دهند و می‌توانند آن را به سمت مطلوب هدایت کنند. در حقیقت عوامل موروثی بنیانگذار خصایص فردی و عوامل محیطی پردازشگر و تـربیت‌کنندۀ آن هاست.
به عنوان مثال بهرۀ هوشی یک کودک در بدو تولد به توسط عوامل ارثی مانند روحیۀ پدر و مادر قبل از تولد، چگونگی رشد مادر در دوران کودکی و حتی بهرۀ هوشی خود والدین تعیین مـی‌شود و عـوامل مـحیطی چون تغذیه، آموزش و پرورش در خانه و مـدرسه و…مـی تـواند بهرۀ هوشی وی را افزایش داده، در جهت تقویت و تکامل راهبری کند.
پس با توجه به مطالب بالا بایستی ضمن بررسی و شناخت رشد کودک و مراحل آن بـه تـأثیر هـردو نوع عامل ارثی و محیطی بطور هماهنگ توجه داشـت. لازم بـه توضیح است که برخی محققان و صاحبنظران، رشد انسان را کاملا ناشی از تأثیر عوامل محیطی و یا بیرونی دانسته، انسان را آمادهء تـأثیرگرفتن از مـحیط خـارج می‌دانند. برخی دیگر رشد انسان را تماما ناشی از تأثیر عوامل درونـی پنداشته، عوامل خارجی را بر رشد انسان بی‌تأثیر می‌شمارند و دستهء سوم رشد انسان را حاصل ترکیبی از تأثیرات عوامل درونی و بـیرونی مـی‌دانند و بـرای رشد کامل‌‌انسان، وجود هردو نوع عامل را ضروری تلقی می‌کنند.
- عـوامل ارثـی مؤثر بر رشد کودک
منظور از عوامل ارثی عمدتا عوامل ژنتیکی است.ژن والدین از جمله عوامل قبل از بـاروری اسـت کـه بر روی جنین اثر قطعی و حتی دارد، ولی چگونگی تأثیر آن و جزئیات مسائل ژنتیکی از حـوصلۀ ایـن بـحث خارج است و ما فقط فهرست‌وار به ذکر برخی از ویژگی های انسان که عامل آنها ژن بـرتر والدیـن اسـت اشاره می‌کنیم.
1- جنسیت کودک
2- قد و اندازۀ اندام کودک
3- شکل خارجی سر کودک
4- رنگ مـوی کـودک
5- شکل و رنگ چشم کودک
6- چگونگی پوست کودک
7- میزان بهرۀ هوشی کودک
8- شکل بـینی کـودک
9- حـساسیت گوش کودک (قدرت شنوایی)
10- حساسیت چشم کودک (قدرت بینایی)
11- حساسیت بینی کودک (قدرت بـویایی)
12- درجـۀ آمادگی کودک برای ابتلا به برخی بیماری ها و صدها خصیصه ژنتیکی دیگر.
ویژگیهای مـوروثی فـوق کـه وجودشان ارتباطی با عوامل محیطی ندارد،هرکدام تأثیرات کم و زیادی بر روند رشد کودک دارد؛ مـثل هـوش و جنسیت که از جمله ویژگیهای موروثی بسیار مؤثر در چگونگی رشد کودک است. صـدها نـوع بـیماری ژنتیکی که تماما حاصل ژن بیمار والدین کودک است نیز از جمله عوامل موروثی است که کـودک از پدر و مـادر خـود و یا حتی از اجداد خویش به ارث می‌برد و رشد طبیعی و هنجار او را تحت الشعاع قـرار مـی‌دهد. بجز خصایص و بیماری های ژنتیکی عوامل دیگری نیز در تمامی دوران بارداری مادر بر جنین تأثیر می‌گذارد که آن ها را نـیز می‌توان از جمله عوامل موروثی به حساب آورد.
چگونگی رشد عاطفی و اجتماعی پدر و مادر در دوران کـودکی، رفـتار و عملکرد خاص آنان را در برخورد با حاملگی مـادر بـه دنـبال دارد که خود تأثیر بسزایی در شکل‌گیری نطفه و رشـد جـنین باقی خواهد گذاشت.میزان بهرهء هوشی والدین و میزان آمادگی و زمینۀ ذهنی آن ها بـرای بـچه‌دارشدن نیز از عواملی است که در نـحوۀ تـشکیل نطفه و رشـد جـنین مـؤثر واقع می‌شود.
- عوامل محیطی مؤثر بـر رشـد کودک
نوع، میزان و نحوۀ غذاخوردن کودک، ساعات خواب و شرایط محل خواب کـودک، انواع سـرگرمی و تفریحات وی، چگونگی آموزش و پرورش کـودک و هـمچنین تمامی شرایط اقلیمی و جغرافیایی مـحل زنـدگی او نظیر آب و هوا، نور، سرما، گرما و… و همچنین ارزش های حاکم بر اجتماعی که کودک در آن زنـدگی می‌کند، همه و همه از جمله عـوامل مـحیطی مـؤثر در رشد کودک بـه شـمار می‌روند.
اهمیت این‌گونه عـوامل در کـم و کیف رشد کودک و شکل‌گیری شخصیت وی و چگونگی رفتاری که از او سر می‌زند، کمتر از عوامل ژنتیکی نـیست و هـرگز نباید تصور کرد که عوامل ژنـتیکی بـر عوامل مـحیطی بـرتری دارد و یـا به عکس؛ زیرا هـرکدام از این عوامل نقش خاص خود را داراست و تأثیر مجموعۀ آن هاست که به کودک زندگی و شخصیت خـاص خـود را می‌بخشد.
چنانچه در بخش عوامل محیطی مـؤثر در رشـد کـودک نـگرشی دقـیقتر داشته باشیم در ابـتدا مـتوجه تأثیر خانواده که کودک زندگی خود را از آنجا آغاز می‌کند،خواهیم شد.خانواده به عنوان اولین واحـد اجـتماعی کـودک تلقی می‌شود و در این واحد عواملی از قبیل عـملکرد مـادر، پدر، خـواهر، بـرادر و خـلاصه نـحوۀ رفتار کلیۀ اعضای خانواده با یکدیگر بیشترین تأثیر را در چگونگی رشد کودک از هر لحاظ باقی خواهد گذاشت، به طوری که مهمترین واحد در تعلیم و تربیت کودک محسوب می‌شود.خـانواده است که اولین آموزش ها را در جهت رشد رفتاری کودک به وی می‌دهد و چگونه‌زیستن را از نظر آداب خوردن، دفع‌کردن، پوشیدن و سخن‌گفتن به او می‌آموزد و به عبارتی طرح شخصیت کودک در خانواده شکل می‌گیرد.
بعد از خانواده هـمکلاسان، مـربیان و بطور کلی مدرسه است که در رشد همه‌جانبۀ کودک عاملی مؤثر به حساب می‌آید. کودک با چهارچوب تقریبا مشخص‌شده‌ای از شخصیت خود وارد مهد کودک، کودکستان و دبستان می‌شود و از این مرحله بـه بـعد تأثیر بسزای نقش همسالان و مربیان کودک در رشد عاطفی، اخلاقی، اجتماعی و شناختی وی شروع می‌شود. ناگفته نماند که در این مرحله نیز بهترین نتیجه وقتی حـاصل مـی‌شود که خانواده همکاری تنگاتنگ و بـی‌دریغی بـا اولیای مدرسه داشته باشد و به عکس.
نویسنده این مطلب :
