مـمیزی کـوششی است برای سالم‌سازی ادبیات کودک و با سانسور تفاوت بسیار دارد، زیرا هدف سانسور، دفاع از هنجارها و ارزشـهای حاکم است و عوامل امنیتی و سیاسی نقش مهمّی در آن دارد؛ در حالی که هدف از ممیزی کتاب کـودک، حمایت از حقوق کودکان اسـت و عـوامل عقیدتی، اخلاقی و هنری اهمیت بیشتری در […]
مـمیزی کـوششی است برای سالم‌سازی ادبیات کودک و با سانسور تفاوت بسیار دارد، زیرا هدف سانسور، دفاع از هنجارها و ارزشـهای حاکم است و عوامل امنیتی و سیاسی نقش مهمّی در آن دارد؛ در حالی که هدف از ممیزی کتاب کـودک، حمایت از حقوق کودکان اسـت و عـوامل عقیدتی، اخلاقی و هنری اهمیت بیشتری در آن دارند.
- ممیزی اخلاق‌گرایانه
ممیزی اخلاق‌گرایانه در حوزهء ادبیات کودک، مبتنی بر «حقوق کودک» است. طرفداران این نوع ممیزی معتقدند که کودکان و نوجوانان به دلیل ویژگیهای روحی و روانـی و شرایط پیچیده اجتماعی، توانایی دفاع از حقوق خود را ندارند. از سوی دیگر همیشه افرادی در جامعه وجود دارند که از ناتوانی کودکان به عنوان پلی برای رسیدن به مقاصد خود استفاده می‌کنند یا در اثر غفلت و نـاآگاهی از اصـول تعلیم و تربیت، آثاری تولید می‌کنند که به زیان کودکان است.
هدف سانسور، دفاع از هنجارها و ارزش های حاکم است و عوامل امنیتی- سیاسی نقش مهمّی در آن دارد، در حالی که هدف از ممیزی کتاب کودک، حمایت از حـقوق کـودکان است و عوامل عقیدتی، اخلاقی و هنری اهمیت بیشتری در آن دارند. این نوع ممیزی معتقد به «معصومیت کودکان» است و هر نوع خدشه‌ای را در این معصومیت، ظلمی بزرگ نسبت به کودکان می‌داند؛ظلمی کـه بـه تعبیر کنوانسیون حقوق کودک، به سعادت آینده آنان آسیب می‌رساند.
کودکان در برابر پیام های رسانه‌ها تأثیر پذیرترند. آنان به دلیل تجربه و توانایی کمتر، توان مـوضع‌گیری در بـرابر پیـام ها را ندارند و در برابر آنها به صـورت مـخاطبی مـنفعل درمی‌آیند و اگر هم توانایی موضع‌گیری داشته باشند، توان مشارکت جدّی در ارتباط را ندارند و به صورت مخاطبی صرفا تأثیر پذیر عمل می‌کنند. اگـر از ایـن زاویـه به موضوع بنگریم، ضرورت ممیزی اخلاق گرایانه بـیشتر احـساس می‌شود؛ زیرا چهارچوب ها و قواعد اخلاقی است که تعالی و پیشرفت جامعه را میسر می‌سازد.
- ممیزی عقیدتی
بی‌شک آموخته‌های دورۀ کودکی و نـوجوانی در دوره های بـعدی زندگی تأثیری ماندگار دارد. نگرش های مذهبی افراد در دورۀ کودکی و نوجوانی شـکل می‌گیرد و سرچشمۀ مذهبی بودن و نبودن افراد در دورۀ کودکی و نوجوانی است.
از سوی دیگر ویژگی های این گروه سنّی، در حوزۀ تـجارب مـذهبی نـیز عاملی است که امکان استفاده یا سوء استفاده را فراهم می‌کند. در دورۀ کـودکی هنوز تجربه مذهبی شکل نگرفته و در دورۀ نوجوانی این تجربه با تردیدها و شک ها روبروست؛ن وجوان گاه بـه شـدت مـذهبی است و گاه حتّی به انکار وجود باری تعالی می‌پردازد. این ویژگی ها بـاعث مـی‌شود کـه هم مبلغان دینی برای این گروه سنّی حساب ویژه‌ای باز کنند و هم راهزنان ایـمان،دشـمنان دیـن نیز نوجوانان و کودکان را مستقیما مورد هدف قرار دهند م از این رو این نوع ممیزی ضرورت پیـدا مـی‌کند.
ممیزی عقیدتی در حوزۀ ادبیات کودک کوششی است برای دفاع از اعتقادات دینی و جلوگیری از شـبهات و تـبلیغاتی کـه اعتقادات و ایمان کودکان و نوجوانان را مورد حمله قرار می‌دهد. ممیزی عقیدتی در حوزۀ ادبیات کودک کـوششی اسـت برای دفاع از اعتقادات دینی و جلوگیری از شبهات و تبلیغاتی که اعتقادات و ایمان کودکان و نوجوانان را مـورد حـمله قـرار می‌دهد.
- ممیزی هنری
کتاب کودک قابلیت تبدیل شدن به کالای تجاری پولساز را دارد. البته این نـکته دربـارهء تمام کتابها مصداق ندارد؛ ولی بعضی از کتابهای کودکان و نوجوانان این قابلیت را دارند. خطر جدّی در حوزۀ کتاب کودک از این زاویـه، عـدول از معیارهای هنری و ادبی است و گاهی این عدول به حدّی است که معیارهای شفافی چون دستور زبـان فـارسی و درست نویسی (املا) را نیز خدشه‌دار می‌کند.
نگاهی کوتاه به نوعی از کتاب های کـودکان و نـوجوانان که به کتاب های بازاری معروف شده اسـت، ایـن خـطر را به طور جدی نشان می‌دهد. این کـتاب ها پر از اشـتباهات دستوری و غلط های املایی است. در داستان های این کتابها، از اصول داستانی خبری نیست و ماجراها از سـیری مـنطقی پیروی نمی‌کنند. نگرانی از این نـوع کـتابها، در گفته‌ها و نـوشته‌های نـویسندگان مـختلف به چشم می‌خورد. یکی از خطرهای جـدی در حـوزۀ کتاب کودک، عدول از معیارهای ادبی و هنری است و گاهی این عدول به حـدّی اسـت که معیارهای شفافی چون دستور زبـان فارسی و دست نویسی را نـیز خـدشه‌دار می‌کند.
این خطر معمولا از سـوی دو گـروه، کتاب کودک را تهدید می‌کند:
الف) کسانی که به کتاب کودک به چشم یک کـالای تـجاری نگاه می‌کنند و با آگاهی از ایـن امـر، بـا کاستن از هزینه‌های کـتاب، مـثل ویراستاری، تصاویر خوب و… سـعی دارنـد، سود بیشتری نصیب خود کنند.
ب) افراد بی‌اطلاعی که اگرچه نمی‌خواهند اثری ضعیف تولید کـنند ولی بـه دلیل بی‌اطلاعی و دانش کم در حوزۀ ادبـیات کـودک و برداشتهای سـطحی از ایـن ادبـیات آثاری را تولید می‌کنند کـه از کیفیت بسیار نازلی برخوردار است.
ممیزی هنری، درواقع به نوعی نقد هنری و ادبی شباهت دارد کـه بـا استفاده از اهرم ها و ابزارهایی که در اختیار دارد، از چـاپ آثـار ضـعیف و نـازل جـلوگیری می‌کند. این نـوع مـمیزی نسبت به زبان حساسیت ویژه نشان می‌دهد و سعی دارد که دغدغه‌های هنری را به بدنۀ ادبیات کودک مـنتقل کـند. دولت بـهترین مجری برای ممیزی کتاب کودک است، زیـرا نـسبت بـه وجـود جـریان ها و گـرایش های متعدد ادبی و هنری بی‌طرف است.
- چرا دولت مجری ممیزی است؟
با توجه به آنچه گفتیم ضرورت وجود ممیزی در حوزۀ کتاب کودک به سادگی از بین رفتنی نیست و معمولا کـسانی که به هیچ‌گونه نظارت و ممیزی در حوزۀ ادبیات کودک و نوجوان معتقد نیستند، مسائل این حوزه را با مسائل کتاب بزرگسال خلط می‌کنند؛ زیرا این حوزه برای دولت ها خطری ایجاد نمی‌کند تا بـه مـمیزی شبیه ممیزی کتاب بزرگسال بپردازد.
دولت بهترین مجری برای ممیزی کتاب کودک است؛ زیرا جریان ها و گرایش های متعددی در حوزۀ تعلیم و تربیت و ادبیات کودکان وجود دارد که هر یک با توجّه به تـئوری ها و نـظریاتی خاص، قواعد و چهارچوب هایی را برای کار پذیرفته‌اند و اگر هریک از این جریان ها و گرایش ها مجری ممیزی باشند، احتمال اعمال سلیقه وجود خواهد داشت. در بسیاری از کشورهای غربی نیز ممیزی کتاب کودک وجود دارد و قانون سخت‌گیری هایی را نسبت به کتاب کودک اعمال کـرده اسـت. اما در ایران به عوامل سیاسی و امـنیتی اهـمیت می‌دهد و در ادبیات کودک این عوامل اهمیت چندانی ندارد .از همین رو در حوزۀ ادبیات کودک، دولت می‌تواند کاملا بی‌طرف باقی بماند.
در کشورهای دیگر
گاهی مخالفان ممیزی در کتاب کودک در کشورها، کاسه‌های داغ تر از آش هستند. ایـنان در مـخالفت، گوی سبقت را از غربیان نیز ربوده‌اند. در بسیاری از کشورهای غربی نیز ممیزی کتاب کودک وجود دارد و قانون سخت‌گیری هایی را نسبت به کتاب کودک اعمال کرده است.
فرانسه، نمونه‌ای از این کشورهاست. قوانین فرانسه شرایط خـاصی را بـرای تأسیس نـهادهای نشر در نظر گرفته،مقررات حقوقی خاصی نیز دربارۀ محتوای نشریات (اعم از مطبوعات و کتاب) تدوین و کمیسیونی را مرکب از 27 عـضو برای نظارت و کنترل این نشریات پیش‌بینی کرده است.
همچنین در ماده 2 قانون سال 1949 فرانسه آمده اسـت: «نشریات ویژه کودکان و نـوجوانان (چـه ادواری و چه غیر ادواری مثل کتاب) نباید هیچ‌گونه تصویری، هیچ‌گونه داستانی، هیچ‌گونه گزارشی، هیچ‌گونه ستون مخصوصی و هیچ‌گونه مطلبی، معرف هواداری از تبهکاری، دروغ، دزدی، تنبلی، لاابالی‌گری، نفرت، بی‌بندوباری، یا هرگونه اعمالی که جنایت و جرم مـحسوب می‌شوند، به نحوی باعث انحراف اخلاقی کودکان و نوجوانان می‌گردند و سبب تشویق یا تقویت پیشداوری‌های قومی می‌شوند، داشته باشند. آن ها همچنین نباید هیچ‌گونه آگهی یا اعلان تجارتی، برای نشریاتی که طبیعتا بـاعث انـحراف اخلاقی کودکان و نوجوانان می‌گردند، داشته باشند.» دغدغه‌هایی که قوانین این کشورها نشان می‌دهد، دغدغه‌هایی است که به راحتی نمی‌توان از کنار آن ها گذشت.
- جان کلام
و امّا جان کلام اینکه ممیزی کتاب کودک سانسور نـیست؛ بـلکه کوششی است که سعی می‌کند، از نظر عقیدتی، اخلاقی و هنری، دست به سالم‌سازی کتابهای کودک و نوجوان بزند و به دلیل اینکه دولت در گرایشهای خاص این حوزه بی‌طرف است، می‌تواند بهترین مـجری مـمیزی کـتاب کودک باشد.
نویسنده این مطلب :
